AKCJA POD ARSENAŁEM

• Film fabularny
• Produkcja:
  Polska
• Rok produkcji:
  1977
• Premiera:
  1978. 02. 13
• Gatunek:
  Film wojenny
• Barwny, 2669 m, 93 min

26 marca 1943 roku w Warszawie w rejonie Arsenału, na ulicach Długiej i Bielskiej, harcerze z grupy szturmowej Szarych Szeregów brawurowym atakiem odbili przewożonego z budynku gestapo na Pawiak Jana Bytnara "Rudego", a wraz z nim 25 innych więźniów. Skatowany w czasie śledztwa przez Niemców "Rudy" kilka dni później zmarł na rękach swoich przyjaciół. Wkrótce od kul harcerzy z grup szturmowych zginęli jego oprawcy - Lange i Schulz. Te właśnie wydarzenia, znane z książek "Kamienie na szaniec" Aleksandra Kamińskiego i "Akcja pod Arsenałem" Stanisława Broniewskiego, są tematem filmu. Jednakże nie jest on "dokumentem w ścisłym tego słowa znaczeniu, nie jest ważne, czy ktoś stał o dwa kroki bliżej czy dalej. Ten film jest dokumentem postaw" - powiedział wspomniany już Stanisław Broniewski "Orsza", naczelnik konspiracyjnych Szarych Szeregów i dowódca tej akcji, jeden z konsultantów filmu. W sztabie konsultacyjnym znaleźli się także Zygmunt Kaczyński "Wesoły" i Aleksander Kamiński. Autorem scenariusza jest Jerzy Stefan Stawiński - żołnierz Września, uczestnik Powstania Warszawskiego. Fabułę filmu umownie można podzielić na dwie części. W pierwszej naszkicowano życie w okupowanej stolicy i sylwetki bohaterów akcji. Swoją uwagę reżyser skoncentrował głównie na trzech postaciach - "Zośce", "Rudym" i "Alku", na ich charakterach, marzeniach, uczuciach. Od momentu aresztowania "Rudego" zaczyna się paradokumentalna część filmu - reżyser z wielką pedanterią przedstawił przygotowania i przebieg akcji. Zadbano także o wierne odtworzenie wyglądu warszawskich ulic w czasie okupacji. Oprócz filmowego "Orszy" - Jana Englerta i występującego w roli "Zośki" Mirosława Konarowskiego, znanego z filmu "Con amore" i "Jezioro osobliwości", w rolach harcerzy z Szarych Szeregów w większości wystąpili debiutanci.

Okupacyjna Warszawa. Z gmachu "Zachęty", przekształconego w Dom Kultury Niemieckiej, młody chłopak zrywa nocą hitlerowską flagę i zawiesza biało-czerwoną - wraz ze stojącymi na straży kolegami, Rudym i Zośką, Alek szybko ucieka rikszą.
Niemcy nasilają działalność propagandową - ze specjalnej ciężarówki wyświetlają na ulicach kronikę filmową ("Wochenschau"). Chłopcom udaje się wrzucić do samochodu materiał wybuchowy i rozbić kino-wóz...
Trójka przyjaciół trafia na bazar - Alek marzy o dodającej szyku skórzanej kurtce. Gdy dobijają targu (Zośka poświęca ulubionego "pelikana'' i szalik, by zdobyć brakujące pieniądze) obok hitlerowiec katuje Żyda. Alek nie wytrzymuje - rzuca się na oprawcę i uderza, przyjaciele dokonują reszty. Ale spotka Alka reprymenda Rudego - taka spontaniczność reakcji może być niebezpieczna dla wszystkich...
Zimowy poranek (11.II.42). Alek podkrada się do pomnika Kopernika - na wprost Komendy Głównej granatowej policji - i odkręca mosiężną płytę, odsłaniając zakryty nią polski napis.
Chłopcy szkolą się do coraz trudniejszych zadań: poznają broń, przygotowują się do wysadzania pociągów.
Do Heńka przyjeżdża kolega spoza Warszawy. Chełpi się noszonym za pasem pistoletem, pozuje na buńczucznego bohatera. Heniek nie pozostaje dłużny - ujawnia swą konspiracyjną działalność: ze skrytki w taborecie wyjmuje szkic do akcji na torach kolejowych. Czesiek wychodzi tuż przed godziną policyjną i przy Moście Poniatowskiego wpada na niemiecki patrol.
Nocą do mieszkania Heńka wdzierają się Niemcy. Podczas rewizji odnajdują skrytkę i aresztują młodych małżonków. W notesie Heńka znajdują zaszyfrowany adres Rudego.
Zaalarmowani chłopcy błyskawicznie likwidują punkty, których adresy mógłby Heniek ujawnić podczas tortur. Nocą Niemcy wpadają jednak do domu Rudego, odnajdują stemple i szablony, aresztują Janka i wraz z ojcem wiozą na Pawiak. Są przekonani, że ujęli dowódcę Szarych Szeregów - bestialskimi torturami usiłują wydobyć od niego zeznania.
Zośka, do którego uciekła siostra Rudego, zawiadamia kolegów - postanawiają odbić przyjaciela. Udaje im się przekonać przełożonych o celowości śmiałej akcji. Od swego kolegi Wesołego, który jako akwizytor Wedla często bywa na Szucha i przekazuje informacje o działalności gestapo, wiedzą, że skatowanego Rudego przewozi się więźniarką na Pawiak. Na miejsce akcji wybierają skrzyżowanie Bielańskiej i Długiej koło starego Arsenału, gdzie ciężarówka musi zwolnić.
Błyskawicznie opracowują plan akcji, tego samego dnia (23.III) wszystko jest gotowe: grupy, którymi kieruje Zośka, są na miejscu, całością akcji dowodzi Orsza. Brak jednak zgody dowódcy, który przebywa właśnie poza Warszawą - bez rozkazu nie wolno im podjąć działań. Czekają do ostatniej chwili, wreszcie Orsza odwołuje akcję; Zośka przekazuje kolegom: "w karetce nie ma Rudego".
Schultz i Lange nie rezygnują - nieludzko katowany Rudy jest dla nich zbyt cenną zdobyczą. Konfrontują go z umęczonym Heńkiem, pastwią się nad nim, szantażują i biją: do tego stopnia, że na Pawiak odwożą go na noszach, a nocą lekarze opatrują mu rany. Rudy milczy.
Kolejny termin akcji wyznaczono na 26 marca. Wszyscy są w pogotowiu, nie wiadomo tylko, czy Rudy będzie w więźniarce. Wreszcie Wesoły, który właśnie załatwia kolejną transakcję z Schultzem, spostrzega przez okno, że umęczonego kolegę wnoszą do samochodu; nie ma czasu: z telefonu na biurku gestapowca przekazuje zaszytrowaną wiadomość.
Akcja napotyka przeszkody: pojawia się granatowy policjant i sięga za kaburę, samochód nie skręca w Nalewki, są ranni. Ale po kilkunastu minutach jest po wszystkim - chłopcy odbijają Rudego i Heńka, uwalniają pozostałych więźniów.
Uciekająca grupka natyka się na Niemców, Alek dostaje kulą w brzuch - leżąc na jezdni rzuca jeszcze granat i toruje kolegom drogę.
Rudy jest zupełnie wycieńczony, chłopcy usiłują go uratować, ale do szpitala przynoszą już trupa. Tego samego dnia umiera też Alek - lekarze są bezsilni.

Ekipa

pełna | skrócona | schowaj

Nagrody

schowaj

• 1978
  Gdynia (do 1986 Gdańsk) (Festiwal Polskich Filmów Fabularnych; od roku 2012 Gdynia Film Festival)-Bałtycka Perła (nagroda zakładów pracy Wybrzeża)
  za poszukiwania twórcze i obyczajowości polskiego ruchu społeczno-politycznego
• 1978
  Gdynia (do 1986 Gdańsk) (Festiwal Polskich Filmów Fabularnych; od roku 2012 Gdynia Film Festival)-Nagroda Główna Jury
  Jan Łomnicki