AKCJA POD ARSENAŁEM

• Film fabularny
• Produkcja:
  Polska
• Rok produkcji:
  1977
• Premiera:
  1978. 02. 13
• Gatunek:
  Film wojenny
• Barwny, 2669 m, 93 min
  
  Plenery: Warszawa (Pomnik Kopernika przy ul. Krakowskie Przedmieście, kościół Świętego Krzyża przy ul. Krakowskie Przedmieście, kościół Świętego Antoniego przy ul. Senatorskiej, Instytut Głuchoniemych przy Placu Trzech Krzyży, Gmach "Zachęty" przy Placu Małachowskiego, Aleja Szucha, ul. Długa).

26 marca 1943 roku w Warszawie w rejonie Arsenału, na ulicach Długiej i Bielskiej, harcerze z grupy szturmowej Szarych Szeregów brawurowym atakiem odbili przewożonego z budynku gestapo na Pawiak Jana Bytnara "Rudego", a wraz z nim 25 innych więźniów. Skatowany w czasie śledztwa przez Niemców "Rudy" kilka dni później zmarł na rękach swoich przyjaciół. Wkrótce od kul harcerzy z grup szturmowych zginęli jego oprawcy - Lange i Schulz. Te właśnie wydarzenia, znane z książek "Kamienie na szaniec" Aleksandra Kamińskiego i "Akcja pod Arsenałem" Stanisława Broniewskiego, są tematem filmu. Jednakże nie jest on "dokumentem w ścisłym tego słowa znaczeniu, nie jest ważne, czy ktoś stał o dwa kroki bliżej czy dalej. Ten film jest dokumentem postaw" - powiedział wspomniany już Stanisław Broniewski "Orsza", naczelnik konspiracyjnych Szarych Szeregów i dowódca tej akcji, jeden z konsultantów filmu. W sztabie konsultacyjnym znaleźli się także Zygmunt Kaczyński "Wesoły" i Aleksander Kamiński. Autorem scenariusza jest Jerzy Stefan Stawiński - żołnierz Września, uczestnik Powstania Warszawskiego. Fabułę filmu umownie można podzielić na dwie części. W pierwszej naszkicowano życie w okupowanej stolicy i sylwetki bohaterów akcji. Swoją uwagę reżyser skoncentrował głównie na trzech postaciach - "Zośce", "Rudym" i "Alku", na ich charakterach, marzeniach, uczuciach. Od momentu aresztowania "Rudego" zaczyna się paradokumentalna część filmu - reżyser z wielką pedanterią przedstawił przygotowania i przebieg akcji. Zadbano także o wierne odtworzenie wyglądu warszawskich ulic w czasie okupacji. Oprócz filmowego "Orszy" - Jana Englerta i występującego w roli "Zośki" Mirosława Konarowskiego, znanego z filmu "Con amore" i "Jezioro osobliwości", w rolach harcerzy z Szarych Szeregów w większości wystąpili debiutanci.

Okupacyjna Warszawa. Z gmachu "Zachęty", przekształconego w Dom Kultury Niemieckiej, młody chłopak zrywa nocą hitlerowską flagę i zawiesza biało-czerwoną - wraz ze stojącymi na straży kolegami, Rudym i Zośką, Alek szybko ucieka rikszą.
Niemcy nasilają działalność propagandową - ze specjalnej ciężarówki wyświetlają na ulicach kronikę filmową ("Wochenschau"). Chłopcom udaje się wrzucić do samochodu materiał wybuchowy i rozbić kino-wóz...
Trójka przyjaciół trafia na bazar - Alek marzy o dodającej szyku skórzanej kurtce. Gdy dobijają targu (Zośka poświęca ulubionego "pelikana'' i szalik, by zdobyć brakujące pieniądze) obok hitlerowiec katuje Żyda. Alek nie wytrzymuje - rzuca się na oprawcę i uderza, przyjaciele dokonują reszty. Ale spotka Alka reprymenda Rudego - taka spontaniczność reakcji może być niebezpieczna dla wszystkich...
Zimowy poranek (11.II.42). Alek podkrada się do pomnika Kopernika - na wprost Komendy Głównej granatowej policji - i odkręca mosiężną płytę, odsłaniając zakryty nią polski napis.
Chłopcy szkolą się do coraz trudniejszych zadań: poznają broń, przygotowują się do wysadzania pociągów.
Do Heńka przyjeżdża kolega spoza Warszawy. Chełpi się noszonym za pasem pistoletem, pozuje na buńczucznego bohatera. Heniek nie pozostaje dłużny - ujawnia swą konspiracyjną działalność: ze skrytki w taborecie wyjmuje szkic do akcji na torach kolejowych. Czesiek wychodzi tuż przed godziną policyjną i przy Moście Poniatowskiego wpada na niemiecki patrol.
Nocą do mieszkania Heńka wdzierają się Niemcy. Podczas rewizji odnajdują skrytkę i aresztują młodych małżonków. W notesie Heńka znajdują zaszyfrowany adres Rudego.
Zaalarmowani chłopcy błyskawicznie likwidują punkty, których adresy mógłby Heniek ujawnić podczas tortur. Nocą Niemcy wpadają jednak do domu Rudego, odnajdują stemple i szablony, aresztują Janka i wraz z ojcem wiozą na Pawiak. Są przekonani, że ujęli dowódcę Szarych Szeregów - bestialskimi torturami usiłują wydobyć od niego zeznania.
Zośka, do którego uciekła siostra Rudego, zawiadamia kolegów - postanawiają odbić przyjaciela. Udaje im się przekonać przełożonych o celowości śmiałej akcji. Od swego kolegi Wesołego, który jako akwizytor Wedla często bywa na Szucha i przekazuje informacje o działalności gestapo, wiedzą, że skatowanego Rudego przewozi się więźniarką na Pawiak. Na miejsce akcji wybierają skrzyżowanie Bielańskiej i Długiej koło starego Arsenału, gdzie ciężarówka musi zwolnić.
Błyskawicznie opracowują plan akcji, tego samego dnia (23.III) wszystko jest gotowe: grupy, którymi kieruje Zośka, są na miejscu, całością akcji dowodzi Orsza. Brak jednak zgody dowódcy, który przebywa właśnie poza Warszawą - bez rozkazu nie wolno im podjąć działań. Czekają do ostatniej chwili, wreszcie Orsza odwołuje akcję; Zośka przekazuje kolegom: "w karetce nie ma Rudego".
Schultz i Lange nie rezygnują - nieludzko katowany Rudy jest dla nich zbyt cenną zdobyczą. Konfrontują go z umęczonym Heńkiem, pastwią się nad nim, szantażują i biją: do tego stopnia, że na Pawiak odwożą go na noszach, a nocą lekarze opatrują mu rany. Rudy milczy.
Kolejny termin akcji wyznaczono na 26 marca. Wszyscy są w pogotowiu, nie wiadomo tylko, czy Rudy będzie w więźniarce. Wreszcie Wesoły, który właśnie załatwia kolejną transakcję z Schultzem, spostrzega przez okno, że umęczonego kolegę wnoszą do samochodu; nie ma czasu: z telefonu na biurku gestapowca przekazuje zaszytrowaną wiadomość.
Akcja napotyka przeszkody: pojawia się granatowy policjant i sięga za kaburę, samochód nie skręca w Nalewki, są ranni. Ale po kilkunastu minutach jest po wszystkim - chłopcy odbijają Rudego i Heńka, uwalniają pozostałych więźniów.
Uciekająca grupka natyka się na Niemców, Alek dostaje kulą w brzuch - leżąc na jezdni rzuca jeszcze granat i toruje kolegom drogę.
Rudy jest zupełnie wycieńczony, chłopcy usiłują go uratować, ale do szpitala przynoszą już trupa. Tego samego dnia umiera też Alek - lekarze są bezsilni.

Ekipa

pełna | skrócona | schowaj

Nagrody

schowaj

• 1978
  Gdańsk (Festiwal Polskich Filmów Fabularnych)-Nagroda Główna "Srebrne Lwy Gdańskie"
• 1978
  Gdańsk (Festiwal Polskich Filmów Fabularnych)-Bałtycka Perła (nagroda zakładów pracy Wybrzeża)
  za poszukiwania twórcze i obyczajowości polskiego ruchu społeczno-politycznego

Patrz także:

schowaj

• 2014
  KAMIENIE NA SZANIEC
  Film fabularny / Robert Gliński